Chùa Sùng Đức tọa lạc tại đường 3, khu phố 6, phường Trường Thọ, TP Thủ Đức. Bên ngoài là cổng Tam quan lợp ngói hình lượn sóng. Bên trên có bản đề tên “Sùng Đức Tự”. Trên hai cột cổng chùa có đề 2 câu đối viết bằng chữ Hán, có 2 tượng nhân sư canh giữ cổng chùa.
Từ cổng Tam quan nhìn vào là khuôn viên chùa, có nhiều pho tượng lớn như: tượng Phật Quán Thế Âm Bồ Tát, Phật Di Lặc, tượng Phật Thích Ca đang nằm, tượng Lâm Tì Ni, tượng Phật Tổ Như Lai… phía sau tượng Quán Âm là phần tiền đường được kiến trúc với hai mái cong được lợp bằng ngói vẩy cá.
Chánh điện được bài trí tôn nghiêm với nhiều pho tượng bằng gỗ, đồng và thạch cao được điêu khắc rất tinh xảo. Điện thờ trung tâm được bố trí theo hai tầng bậc, tầng trên thờ tượng Đức Phật Thích Ca ngồi giữa và 2 tượng Văn Thù bồ tát, Phổ Hiền bồ tát đứng hai bên. Tầng dưới bên tay trái thờ tượng Quán Thế Âm Bồ Tát, bên tay phải thờ Đức Địa Tạng Bồ Tát. Ngoài ra còn có các bàn thờ Thập Điện Diêm Vương và các vị thần. Gian chánh điện còn trưng bày 2 quả Đại Hồng Chung, một Đại Hồng Chung có giá trị lịch sử hơn 300 năm, chuông được đúc từ thời Đại Cồ Việt và 1 Đại Hồng Chung do nhà hảo tâm Lê Văn Kiểm phụng cúng năm 1999.
Tổ đường phía sau chánh điện vẫn giữ nguyên được nét cổ kính, là nơi thờ phượng chư vị Tổ sư có công khai sáng và trùng tu chùa Sùng Đức. Ngoài ra, phía sau chánh điện còn thờ tượng phật A Di Đà, trưng bày mấy bộ Trường kỷ, hệ thống hoành phi, câu đối bằng gỗ quý và tấm bằng xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp TP.
Cùng với sự biến thiên của thời gian, ngôi chùa cổ đã xuống cấp. Đến năm 1967, Hòa Thượng Thích Tuệ Hải đã trùng tu, tôn tạo về phần chánh điện, bằng cách thay thế kiến trúc nhẹ cũ thành một cơ sở tôn giáo trang nghiêm hơn để phù hợp với tín ngưỡng của đồng bào Phật tử. Vào năm 1990 chùa đã được kiến tạo thêm cổng tam quan với chiều cao là 7,5m, ngang là 12m, một giảng đường, một thiền đường được xây dựng nơi khu đất yên tĩnh, rộng rãi. Hiện nay chùa vẫn giữ được phong cách và kiểu dáng của ngôi chùa cổ với kiểu nhà tứ trụ cột gỗ, mái ngói âm dương, được xây theo thế chữ tam.
Chùa Sùng Đức tồn tại trên 200 năm (khai sơn năm 1806), đã trải qua thời gian dài, chiến tranh nên nhiều cổ vật bằng gỗ quý tại chùa cũng bị hư hỏng. Tuy nhiên chùa vẫn giữ được nhiều cổ vật quý có giá trị lịch sử như: Đại hồng chung bằng đồng, cao 1m30, đường kính 67cm; tượng đức Phật Thích Ca bằng gỗ, cao 1m30; chiếc trống cổ bằng gỗ dài 1m34, đường kính 75 cm; 8 pho tượng cổ; 8 bức hoành phi và 3 cặp liễn đối bằng gỗ quý được bảo tồn và lưu giữ tại chùa. Một số cổ vật được sơn thép vàng, tất cả đều được chạm trổ rất công phu thể hiện tài nghệ của nghệ nhân xưa. Hiện nay, ngoài cổ vật chùa còn có nhiều hiện vật có giá trị nghệ thuật khác được các nghệ nhân ngày nay điêu khắc, chạm trổ rất công phu trên các bao lam, bàn thờ, hoành phi, bài vị bằng gỗ với nhiều đề tài như: cúc – phụng, mai – điễu, sóc – nho, tứ linh, lưỡng long triều nguyệt, tứ quý, hoa sen.
Chùa Sùng Đức là nơi còn lưu giữ nhiều cổ vật, hiện vật có giá trị nghệ thuật cần được bảo tồn. Nhiều công trình như: cổng tam Quan, khu vườn tháp, tiền điện, chánh điện, tổ đường, nhà giảng, nhà khách, trai đường thể hiện được nét độc đáo của ngôi chùa cổ vì vậy chùa đã trở thành một biểu tượng khá rõ nét về nghệ thuật kiến trúc, về lịch sử – văn hóa Việt Nam. Chùa Sùng Đức tự được nhiều người biết đến không những bởi kiến trúc độc đáo mà còn là nơi lui tới của nhiều chư tăng Phật tử, đây là một trong những di tích lịch sử – văn hóa để Nhân dân chiêm ngưỡng.
Cùng với nhiều ngôi chùa khác ở TP.HCM, Chùa Sùng Đức là một trong những công trình kiến trúc đẹp, mang đậm nét độc đáo trong đời sống văn hóa tinh thần người Sài Gòn – Gia Định, hiện diện vẻ đẹp của người Sài Gòn biết giữ gìn, phát triển bản sắc văn hóa dân tộc.
Ngày 20/6/2009, UBND TP.HCM đã ký Quyết định số 3040/QĐ-UBND công nhận bảng xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật Chùa Sùng Đức.
Nguyên Thảo
